از کشف حجاب تا گشت ارشاد

بی گمان، این سوال ذهن هر فرد را به خود مشغول می کند که چرا روزگاری ما با طرح کشف حجاب مقابله می نمودیم و اینک با خود حجاب مشکل داریم ؟!!

سال 1314 بود که با تصویب قانون کشف حجاب از سوی دولت رضاخان، ایران وارد دوره‌ی جدیدی از بدعت‌گذاری‌های فرهنگی شد. اتفاقی که بسیاری از نخبگان آن زمان، آن را «فرصتی برای آزادی زنان» و «حضور در جامعه»، دوشادوش مردان می‌دانستند. «شعرا و نویسندگان» آن دوره نیز با نثرها و اشعارشان بر این نکته تاکید می‌کردند.

چیزی که واضح است این است که این اتفاق در ابتدا با مقاومت مردم ایران مواجه شد و بسیاری از زن‌ها را در پستوها خانه‌نشین کرد. اما با گذشت چندین سال، این بدعت‌گذاری تبدیل به یک روال عادی شده و از قبح آن کاسته شد. هرچند هنوز هم زنان متدین راهی برای خروج با حجاب از خانه نداشتند.

رضاخان توانسته بود با دو فاکتور اصلی در سیاست‌هایش این بدعت را به یک روال تبدیل کند: زور و اجبار، که یک راه مستقیم بود و اقدامات فرهنگی که مسیری غیرمستقیم برای رسیدن به هدف بود.

«دیگر از هر چه زن چادری است بدم آمده‌است. اصلاً چادر و چاقچور دشمن ترقی و پیشرفت مردم است. درست حکم یک دمل را پیدا کرده که باید با احتیاط به آن نیشتر زد و از بینش برد» این جملات رضاخان، هدف‌گیری او را در راه مبارزه با فرهنگ دینی مردم مشخص می‌کند.

وی از حقوق بگیران دولتی خواست تا زنان و دختران‌شان را بی‌حجاب به خیابان‌ها بفرستند و هم‌چنین به مسئولین دولتی دستور داد تا به همراه زنان‌شان در مجالس ظاهر شوند و این خود رخنه‌ی بی‌حجابی را در بدنه‌ عمومی تقویت می‌کرد. بی‌حجابی نشانه‌ی تمدن معرفی شد و حجاب نشانه‌ی بی‌تمدنی و بی‌فرهنگی. این معرفی خود می‌تواند عامل مهمی در ترغیب مردم به بی‌حجابی بوده باشد. تشکیل کانون بانوان با هدف متجدد کردن زنان و نامگذاری روز 17 دی به نام روز آزادی زنان، از جمله اقدامات شاه ایران برای برداشت رسمی حجاب از سر زنان ایران بود.

صرف رو آوردن و متوسل شدن به اجبار و قوه‌ی قاهره برای جا انداختن یک «هنجار» در جامعه‌ای که در زمانی نه چندان دور، حجاب به عنوان عضو جدایی‌ناپذیر آن بوده است، کافی و پسندیده نیست. رواج یک امر فرهنگی نیاز به کار فرهنگی دارد، نیاز به یک حرکت و یک رویه‌ی نرم دارد. طبیعی‌ست که استفاده از برخورد فیزیکی و زور و اجبار به تنهایی، نه تنها مسیر به هدف رسیدن نیست که لجاجت و طغیان به همراه خواهد آورد

رضاخان پهلوی به پلیس فرمان داد هرجا زنی چادری دیدند به او یورش برند و چادرش را به زور از سرش بگیرند و هر کس مقاومت کرد تنبیه‌ش کنند. وی دستور به قطع حقوق یا اخراج کارمندانی که زنان خود را وادار به کشف حجاب نمی‌کردند، داده بود. او همچنین با مختلط کردن مدارس و پوشاندن لباس یک‌شکل به دانش‌آموزان دختر و پسر، توانست این بدعت را به سیستم آموزشی کشور نیز بکشاند.

رضاخان در راستای اهداف خود، قبل از رسمی شدن کشف حجاب، به همراه همسر و دخترانش که حجاب متعارفی نداشتند در حرم حضرت معصومه (س) حضور پیدا می‌کند تا به صورت روشن موضع‌گیری‌ش در رابطه با حجاب را به مردم نشان دهد. استقبال از ملکه‌ی بی‌حجاب افغانستان در ایران توسط رضاخان نیز، بیان‌گر این بود که او در راه رسیدن به هدفش مصمم است.

مجموع اقدامات فرهنگی و متوسل شدن شاه ایران به زور و اجبار، حدود 45 سال حجاب را به صورت رسمی از سر و روی زن ایرانی برداشت.

بعد از وقوع انقلاب اسلامی مردم در بهمن 57، اولین جرقه‌های قانونی شدن حجاب در اسفند همان سال یعنی کمتر از یک ماه پس از پیروزی انقلاب زده ‌شد. 16 اسفند روزنامه کیهان با این تیتر منتشر شد: «زنان باید با حجاب به ادارات بروند».

از سال 59 به دستور امام خمینی (ره) از ورود زنان بدون حجاب به ادارات دولتی جلوگیری می‌شد تا سرانجام مجلس شورای اسلامی ایران در سال 1363 قانون مجازات اسلامی را به تصویب رساند. به موجب این قانون هرکس در معابر عمومی حجاب را رعایت نکند، به 72 ضربه شلاق محکوم خواهدشد.

بعد از آن حجاب متعارف زنان ایرانی یا چادر مشکی بود یا مانتوهایی بلند و گشاد با روسری‌های بزرگ. حجابی که بی اغراق یک حجاب کامل بود.

اینکه با چه اتفاقات و با چه روند فرهنگی‌ای آن مانتوهای گشاد و بلند، بعد از چند دهه، تبدیل به بعضا پیرهن‌های کوتاه و تنگ و روسری‌های بلند به شال‌های باریک تغییر قیافه داد و چهره‌ی حجاب کامل را به شمایل یک حجاب اجباری تبدیل کرد، بحثی نیست که بنای پرداختن مبسوط به آن را داشته باشیم. اما چیزی که قابل درک است این تغییر ظاهر، طی تقریبا دو دهه‌ی اخیر در عده‌ی قابل توجهی از زنان جامعه‌ی ایران بود.

مجلس شورای اسلامی ایران در سال 1363 قانون مجازات اسلامی را به تصویب رساند. به موجب این قانون هرکس در معابر عمومی حجاب را رعایت نکند، به 72 ضربه شلاق محکوم خواهدشد

بی‌حجابی در جامعه در ابتدا به عنوان یک پدیده و اتفاق مطرح بود. پدیده‌ای که با عنوان «تهاجم فرهنگی» تحلیل می‌شد. آرام آرام با پیش‌روی این روند و تبدیل آن به یک ناهنجاری اجتماعی، مسئولان و مردم مذهبی را به فکر چاره انداخت.

بعد از برنامه‌های فرهنگی‌ که غالبا ضعیف اجرا می‌شد و در اصل چاره‌ی کار نبودند، رفته رفته حل مشکل به دست نیروهای انتظامی افتاد. معرفی بی‌حجابی به عنوان سوغات فرنگ و معرفی بی‌حجابان به عنوان دسته‌های محدودی که جز با برخورد اصلاح نمی شوند، اتصال مفهومی بی‌حجابی با گروه‌های زیرزمینی ترویج بی‌عفتی، بخشی از دلایلی بود که منجر به زاویه‌دار شدن مردم با حجاب شد. نشان دادن چهره‌ی کسانی که توسط رسانه‌ها به عنوان الگو معرفی می‌شدند در قالب برنامه‌های تلویزیون و به بهانه‌ی تنوع و عادی‌سازی، بر تاثیر این عوامل افزود.

از سال 83 با راه‌اندازی «گشت ارشاد» برخورد با بی‌حجابی در خیابان‌های پایتخت آغاز شد، اما نه به طور رسمی و پیوسته. از سال 86 بود که این طرح با ابلاغ قانون‌های جدید، کار خود را با جدیت بیش‌تر در تهران و شهرهای کلان و با حوزه اختیارات بیش‌تری ـ برخورد با بی‌حجابی، مبارزه با ارازل و اوباش، جمع‌آوری معتادین خیابانی و ... ـ دوباره از سر گرفته شد.

گشت ارشاد از ابتدای شکل‌گیری و شروع به کار خود مخالفانی برای خود دست و پا کرد. دسته‌ای از مخالفان معتقد بودند که نمی‌شود فرهنگ و هنجاری را با زور و اجبار به مردم القا کرد و تنها یک رویه‌ی نرم مبتنی بر فرهنگ‌سازی است که می‌تواند مردم را همسو با یک جریان کند. صرف رو آوردن و متوسل شدن به اجبار و قوه‌ی قاهره برای جا انداختن یک «هنجار» در جامعه‌ای که در زمانی نه چندان دور، حجاب به عنوان عضو جدایی‌ناپذیر آن بوده است، کافی و پسندیده نیست. رواج یک امر فرهنگی نیاز به کار فرهنگی دارد، نیاز به یک حرکت و یک رویه‌ی نرم دارد. طبیعی‌ست که استفاده از برخورد فیزیکی و زور و اجبار به تنهایی، نه تنها مسیر به هدف رسیدن نیست که لجاجت و طغیان به همراه خواهد آورد.

در دی ماه سال 84، قانون راهکارهای اجرایی گسترش فرهنگ عفاف و حجاب توسط ریاست جمهوری ابلاغ شد. قانونی که در آن برای بیش از 20 دستگاه مختلف، تکالیفی در باب ترویج عفاف و حجاب معین کرده بود. قانونی که هیچ‌گاه بر نحوه‌ی اجرایش نظارتی جدی نشد و گزارش‌های دقیقی از میزان اجرای آن منتشر نشد. بخش قابل توجهی از مواد قانونی مبتنی بر فعالیت‌های فرهنگی بود که می‌توانست با همراهی با قوه‌ی قهریه، وضعیت را مناسب‌تر کند.

خالی از لطف نیست توجه به این نکته که به کارگیری از قانون و اجبار به تنهایی، و استفاده از کار فرهنگی به تنهایی نیز، مثمر ثمر نخواهد بود. تجربه‌ی تاریخی به ایرانیان نشان داده است که در جریان کشف حجاب، زور و اجبار توام با یک کار فرهنگی توانست یک قانون جدید را در میان آن‌ها جا بیاندازد.

هشتاد سال پیش، یک اخلاق دینی و هنجار اجتماعی با زور به همراه کار فرهنگی از جامعه‌ی ایرانیان گرفته شد و ما امروز برای برگرداندن همان هنجار به همان جامعه، بیش از آن سال‌ها، و بیش از زور و اجبار، نیاز به کار فرهنگی و اخلاق سازی داریم. نکته‌ای که می‌تواند روال کنونی برخورد با بدحجابی را تغییر دهد و بر تاثیرپذیری آن بیافزاید توجه به همین سخن است.